نقد و بررسی مبانی و اصول بوروکراسی با تأکید بر چارچوب عقلانیت اسلامی و دلالت‌های آن در نظام حکمرانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مدیریت دولتی گرایش تصمیم‌گیری و خط‌مشی‌گذاری عمومی، دانشکدگان پردیس فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران

2 دانشجوی دکترا، حقوق بین‌الملل‌عمومی، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران

چکیده

بوروکراسی در نسبتی وثیق با دولت در معنای مدرن آن قرار دارد. غالب بوروکراسی‎های مدرن تا حدی در نتیجه فرایند دولت‎سازی شکل گرفتند. نظریه بوروکراسی توسط ماکس وبر با مبانی مدرنیسم و اصولی همچون تقسیم کار، حاکم بودن ضوابط بر روابط، جلوگیری از اعمال سلیقه‌های شخصی، انتصاب براساس شایستگی و... مطرح شد. اما واقعیت آن است که بوروکراسی با توجه به ابتنای آن بر عقلانیت مدرنیستی محدودیت‎هایی به همراه دارد. ازاین‌رو، این پژوهش با بهره‎گیری از روش تحلیلی فلسفی در پی بررسی و نقد اصول و مبانی این نظریه براساس چارچوب عقلانیت اسلامی است. عقلانیت اسلامی با نگاهی جامع به ساحت‌های وجودی انسان (اندیشه‎ها، انگیزه‎ها و رفتارها) و متناظر با آن ساحت‎های جامعه، زمینه‎ها، چگونگی و پیامدهای ظهور و بروز عقل به‌عنوان ودیعه الهی در وجود انسان را نشان می‎دهد. جمع‎بندی این پژوهش آن است که بوروکراسی مقتضای طبیعت بشری است و تا هنگامی که طبیعت بشر فارغ از آموزه‎های وحیانی وجود دارد سلطه‌اش ضروری است. بنابراین، مواجهه با بوروکراسی مقابله سلبی یا کنار نهادن بوروکراسی نیست؛ بلکه فرارفت از آن به‌واسطه‌ بلوغ و تعالی عقلانیت انسان و جامعه است. این مهم در کوتاه‌مدت با بهره‎گیری از سازوکار کارآفرینی حل مسئله و در بلندمدت با شناسایی و به‌کارگماری شایسته‎ترین انسان‎ها (به‌لحاظ تخصص، تقوا و بهره‎های هوشی) انجام می‎گیرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Criticizing the Foundations and Principles of Bureaucracy with an Emphasis on the Framework of Islamic Rationality and its Implications in the Governance System

نویسندگان [English]

  • Ehsan Rahimi 1
  • Saeed MoayedSaffari 2
1 Public administration, decision-making and public policy orientation, Farabi Campus, Tehran University, Qom, Iran
2 PhD student, General International Law, Farabi School of Tehran University, Qom, Iran
چکیده [English]

Bureaucracy is closely related to government in its modern sense. Most of the modern bureaucracies were partially formed as a result of the state-building process. The theory of bureaucracy was proposed by Max Weber with the foundations of modernism and principles such as division of labor, governing rules on relationships, preventing the application of personal tastes, appointment based on merit, etc. But the fact is that bureaucracy has limitations due to its reliance on modernist rationality. Therefore, using the philosophical analytical method, this research investigates and criticizes the principles and foundations of this theory based on the framework of Islamic rationality. Islamic rationality, with a comprehensive look at human existential areas (thoughts, motivations and behaviors) and the corresponding areas of society, shows the contexts, methods and consequences of the emergence and emergence of reason as a divine deposit in human existence. to give The conclusion of this research is that bureaucracy is necessary for human nature and as long as human nature exists independent of revelation teachings, its domination is necessary. Therefore, facing the bureaucracy is not a negative confrontation or setting aside the bureaucracy; Rather, it is achieved through the maturity and excellence of human and society's rationality. This is done in the short term by using the entrepreneurial mechanism of problem solving and in the long term by identifying and employing the most qualified people (in terms of expertise, piety and intelligence).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bureaucracy
  • rationality
  • Weber
  • Islam
  • government
  • modernity

مراجع

  1. آزاد ارمکی، تقی (1375)، «جامعه‌شناسی عقلانیت»، قبسات، 1(1)، ص39−
  2. آلبرو، مارتین (1353)، بوروکراسی در هفت مفهوم، ترجمه ابوالفضل صادق‌پور و حبیب‌الله بهزادی، تهران: دانشگاه تهران.
  3. ابن فارس (1389)، معجم مقایس اللغه، قم: دارالکتب العلمیه.
  4. ابن منظور (1410)، لسان العرب، قم: نشر ادب حوزه.
  5. الجوهری، أبی نصر اسماعیل بن حماد (1407)، الصحاح (تاج اللغه)، بیروت: دارالعلم الملایین.
  6. باقری، یاسر و غلامرضا غفاری (1399)، «تحلیل انتقادی، کوشش روش‎شناختی برای مواجهه با مناسبات قدرت»، روش‌شناسی علوم انسانی، 105، ص69−
  7. بختیار نصرآبادی، حسنعلی؛ محمدحسین حیدری و حمیدرضا بهروان (1390)، «نسبت عقلانیت انتقادی با اخلاق اجتماعی»، راهبرد، 20(59)، ص139−
  8. بلاو، پیتر، و مایر، مارشال (1369)، بوروکراسی در جامعه نوین، ترجمه نسرین فرزام نیا، تهران: ترجمه.
  9. پاشا، ابراهیم (1380)، «از سازمان رسمی تا بوروکراسی: مروری نقد مایه از منظر جامعه‌شناسی بر ادبیات بوروکراسی»، علوم‌اجتماعی، 8(13−14)، ص80−
  10. پیروز، علی‎آقا (1401)، «عناصر اساس حکمرانی از منظر آموزه‎های اسلامی»، پژوهش‎های سیاست اسلامی، 9(20)، ص165−
  11. جعفری ولنی، علی‌اصغر(1397)، «منطق به مثابه روش‎شناسی پژوهش‎های فلسفی». پژوهش‎های معرفت‎شناختی، 15، ص89−

12. حاکمی، محمدامین و مصطفی امانی (1396)، «سازمان‎های مردم‎نهاد، امتداد خط مردم‎سالاری دینی در برابر بوروکراسی ناشی از استبداد»، حقوق بشر و شهروندی، 2(1)، ص61−86.

  1. حسینی، حسین (1396)، «تحلیل الگوی مفهوم نقد علمی»، پژوهش‎های عقلی نوین، 2، ص97−
  2. خاقانی اصفهانی، محمد (1382)، «پارادایم حکمت و نقش آن در تعامل علوم»، زبان و ادب فارسی، 186، ص5−
  3. دانگ، لیشنگ (1397)، نظریه‎های اداره عمومی: عقلانیت ابزاری و ارزشی، ترجمه حسن دانایی‌فرد، تهران: نشر مهربان.
  4. دهخدا، علی‌اکبر (1341)، لغت‌نامه دهخدا، تهران: نشر افست گلشن.
  5. راغب اصفهانی، حسین ابن محمد (1373)، مفردات الفاظ القرآن، تهران: مرتضوی.
  6. رحیمی، احسان؛ حسن زارعی‌متین و عبدالله توکلی (1400)، «تبیین چارچوب عقلانیت بر اساس آموزه‌های اسلامی و سهم‌یاری‌های آن برای مدیریت دولتی»، رساله دکتری، دانشگاه تهران، دانشکدگان فارابی، قم.
  7. رحیمی، احسان؛ حسن زارعی‌متین و عبدالله توکلی (1401)، «تبیین چارچوب عقلانیت بر اساس آموزه‌های اسلامی و سهم‌یاری‌های آن برای مدیریت دولتی»، مدیریت اسلامی، 29(4)، ص5−
  8. گنجعلی، اسدالله؛ مهدی سپهری و احسان رحیمی (1396)، انسان‎شناسی در دانش مدیریت منابع انسانی، رویکردی انتقادی با تأکید بر اندیشه‎های علامه طباطباییe، تهران: دانشگاه امام صادقj.
  9. سپهوند، رضا؛ عبدالله ساعدی و علی شریعت‎نژاد (1398)، «تحلیل اثر فرهنگ بوروکراتیک بر تنبلی سازمانی با نقش میانجی بدبینی سازمانی»، مدیریت فرهنگ سازمانی، 17(4)، ص549−

22. صادقی، محمدرضا؛ حسن  دانایی‎فرد و معصومه مصطفی‎زاده (1396)، «فهم سیاست‌زدگی بوروکراسی: مطالعه تطبیقی کیفیت، فرایندها و پیامدهای آن در مدیریت دولتی»، پژوهش‎های راهبردی سیاست، 6(22)، ص97−115.

23. صادقی فسایی، سهیلا و ایمان عرفان‌منش (1394)، «مبانی روش‌شناختی پژوهش اسنادی در علوم اجتماعی»، راهبرد فرهنگ، 29، ص61−91.

24. غفاری، رحمان و یحیی رستم‎نیا (1396)، «اینرسی سازمانی و تنبلی اجتماعی؛ کژکارکردهای فرهنگ سازمانی بوروکراتیک»، مدیریت دولتی، 9(2)،  ص307−332.

  1. فیروزآبادی شیرازی، مجدالدین محمدبن یعقوب (1362)، قاموس المحیط، بیروت: دارالفکر.
  2. قراملکی، احد (1385)، روش‎شناسی مطالعات دینی، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
  3. قرشی، علی اکبر (1364)، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

28. قلی‌پور، آرین (1388)، جامعه‌شناسی سازمان‌ها، تهران: سمت.

29. کامنکا، یوجین (1380)، دیوانسالاری، ترجمه خسرو صبوری، تهران: شیرازه.

  1. کرمانی، سعید (1391)، معناشناسی عقل در قرآن کریم با تکیه بر نظریه حوزه‌های معنایی، تهران: دانشگاه امام صادقj.
  2. محمدزاده، رضا (1383)، «تحلیل فلسفی»، نامه حکمت، 4، ص67−
  3. مطهری، مرتضی (1389)، مجموعه آثار، ج6، تهران: صدرا.
  4. منصورنژاد، محمد (1382)، عقل در سه دین بزرگ آسمانی: زرتشت، مسیحیت و اسلام، سیری در تعاریف و سابقهٔ مفهوم عقل و ارتباط آن با ادیان، تهران: محمد منصورنژاد.

34. موسوی، نجم‎الدین؛ محسن عارف‎نژاد؛ فریبرز فتحی چگنی و مسعود سپهوند (1399)، «تحلیل اثر فرهنگ بوروکراتیک بر نامرئی شدن کارکنان با نقش میانجی رهبری منفعلانه (مورد مطالعه: سازمان‎های دولتی استان لرستان)»، مدیریت فرهنگ سازمانی، 18(2)، ص273−296.

35. مولوی، زینب؛ رضا طهماسبی؛ حسن دانایی‎فرد و علی حمیدی‎زاده (1398)، «بوروکراسی هراسی و ادراک تاب از تاب‌آوری ملّی»، مدیریت سازمان‎های دولتی، 7(2)، ص83−96.

36. مهرابی، امیرحمزه (1395)، «عیارسنجی بوروکراسی در محک آموزه‎های اسلام؛ بررسی و نقد خلأ تئوریک»، پژوهش‌های سیاست اسلامی، 4(10)، ص39−61.

  1. مهرگان، فرهاد؛ ابوالحسن فقیهی و ناصر میرسپاسی (1399)، «تأملی بر تعامل بوروکراسی و دموکراسی: مطالعه‌ای در میان اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها»، چشم‎انداز مدیریت دولتی، 11(1)، ص39−
  2. میرزایی اهرنجانی، حسن (1393)، مبانی فلسفی تئوری سازمان، تهران: سمت.
  3. میرطاهری، محمدهادی (1390)، «کل‌گرایی حکیمانه در برابر جزءنگری علمی: طرح سازمان حکمت‎مدار در تقابل با سازمان بوروکراتیک»، سوره، 54 و 55، ص143−
  4. نبوی، عبدالحسین؛ علی‌حسین حسین‎زاده و ساجده علامه (1391)، «مطالعه تأثیر ویژگی‎های بوروکراتیک سازمان بر بیگانگی از کار کارمندان سازمان‎های اداری»، مسائل اجتماعی ایران، 4(2)، ص131−
  5. نقی‌پورفر، ولی الله (1390)، «مبانی و بسترهای تفکر و تعقل خلاق از دیدگاه اسلام»، چشم‌انداز مدیریت دولتی، 5، ص9−
  6. نورنژادونوش، وحید و مهدی ابراهیمی (1400)، «سازمان بدون رئیس؛ شیوه‎ای نوین در طراحی سازمان‎ها در شرایط پیچیده»، سیاست‎نامه علم و فناور‌ی، 11(4)، ص5−
  7. وارث، حامد (1385)، «بازخوانی تئوری اداره: مطالعه هرمنوتیکی بوروکراسی»، علوم مدیریت ایران، 1(4)، ص113−
  8. واعظی، احمد؛ علی عبداللهی نیسانی و کریم ابراهیمی (1396)، «مسئله‌محوری و نامسئله‎محوری؛ مقایسه و تحلیل رویکردهای جهت‎دهی سازمانی در مدیریت سازمان‎های فرهنگی کشور»، دین و سیاست فرهنگی، 9، ص7−
  9. وبر، ماکس (1382)، دین، قدرت، جامعه، ترجمه احمد تدین، تهران: هرمس
  10. هنرمندی چوکامی، آیدا؛ رضا واعظی؛ فتاح شریف‌زاده و حبیب الله رودساز (1402)، «قدرت تخصصی یا تبعیت سیاسی در بوروکراسی دولتی ایران»، چشم‎انداز مدیریت دولتی، 14(1)، ص33−
  11. هدایتی، محمد (1397)، «رویکردهای نظری در مطالعه بوروکراسی دولتی و ارائه مدلی برای بررسی آن»، جامعه‌شناسی ایران، 19(2)، ص3−
  12. هراری، یوال نوح (1396)، انسان خردمند: تاریخ مختصر بشر، ترجمه نیک گرگین، تهران: فرهنگ نشر نو.
  13. Albrow, Martin C. (1970), London: Pall Mall.
  14. Craske, j., Loschmann, j. (2018), On Rationality. org/ 10.1177/ 14789 2 9918771455.
  15. Farazmand, A. (2010), Bureaucracy and democracy: a theoretical Public Organization Review, 10 (3), 245-258.
  16. French Wendel L. & Bell, Cecil H.(1973), Organizational Development, Englewood, Cliffs, N. S.: Prentice-Hall.
  17. Fukuyama, F. (2013), What is governance? Governance, 26 (3), 347-368.
  18. Habermas, J. (1984), The theory of communicative action. volI, Boston, Beacon.

  19. Metin (1985), The state and public bureaucracies: a comparative and

    historical perspective. comparative studies in society and history, 27(1), 86-110.

  20. Knauff, M., Spohn, W. (2021), The Handbook of Rationality. ISBN: 9780262045070880 pp. 8.5 in x 11 in87.
  21. Marcuse, Herbert (1968), Negation. Boston: Beacon Press.
  22. Mann, Michel (1984), the autonomous power of the state: its origins, mechanisms and results. European journal of sociology, 25(02), 185-213.

  23. Merriam G., John (2001), Bureaucrats as agents of development in the Middle

    in handbook of comparative and development public administration,

    edited by ali farazmand.

  24. Michle, Robert (1949), Political parties. trans. Eden & Cedar paul, London: Jarrold & Sons.
  25. Oscar (2005), state bureaucracy: politics and policies. in the handbook of political sociology: states, civil societies and globalization. Edited by Thomas janoski, Cambridge university press.
  26. Oszlak, O. (1973), Indicators of Bureaucratic Performance in Third World Countries: Uses and Limitations. Philippine Journal of Public Administration, 17 (3), 334-53.
  27. Oszlak, O. (1979), CRITICAL APPROACHES TO THE STUDY OF STATE BUREAUCRACY- LATIN- AMERICAN PERSPECTIVE. International Social Science Journal, 31 (4), 661-680.
  28. Palumbo, Antonio (2004), administration, civil services, and bureaucracy. in Blackwell companion to political sociology, edited by Kate Nash& Alan Scott, Blackwell.
  29. Perrow, Charles (1970), Organizational Analysis: A Social View. Wasworth Publishing Company.
  30. Rescher, N .)1988(, Rationality: A Philosophical Inquiry into the Nature and the Rationale of Reason. Oxford, Clarendon Press.
  31. Riggs, F. (1979), IN SEARCH OF RATIONAL ORGANIZATIONINTRODUCTION-SHIFTING MEANINGS OF THE TERM BUREAUCRACY. International Social Science Journal, 31 (4), 563-584.

  32. Shaftritz, Jay M. & Hyde, albert C. )1997(, Classics of Public Administration.

    Fourth ed. Harcourt Brace College Publishers.

  33. Weber, M. (1968), The Theory of Social and Economic Organization. London, Macmillan.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار