نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی، دانشکده مدیریت و اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران.
2
استاد، گروه مدیریت دولتی، دانشکده مدیریت و اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران.
3
استادیار، گروه مدیریت بازرگانی، دانشکده مدیریت و حسابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر، تهران، ایران.
چکیده
مقدمه و هدف: دو پایه مهم زندگی هر فرد را کار و زندگی‌اش شکل می‌دهد. هماهنگی و سازگاری این دو پایه باعث سلامتی جسم و روان افراد می‌شود، هر شخص باید بین آنچه هر یک از این دو پایه زندگی از او درخواست می‌کند توازن برقرار نماید وگرنه تضاد شکل می‌گیرد. تحقیقات زیادی در خصوص توازن کار و زندگی انجام شده است و با توجه به اینکه در حوزه تئوری در خصوص موضوع توازن کار و زندگی، اکثر پژوهش‌ها در کشورهای غربی بوده است، بررسی تحقیقات نشان می‌دهد در رابطه با موضوع توازن کار و زندگی در کشور ایران با فرهنگ، رسم و رسوم مخصوص به خود در سالیان گذشته ضرورت یافته و پژوهشگران ایرانی تحقیقات فراوانی دراین‌خصوص انجام داده‌اند، اما امکان رسیدن به توازن کار و زندگی، مستقل از نگاه اسلامی است و تحقیقات موجود در رابطه با تعادل کار و زندگی بر مبنای الگوها و فرهنگ جوامع غربی طراحی شده است، لذا تدوین الگوی توازن کار و زندگی بر مبنای منابع اسلامی برای سازمانی با فرهنگ اسلامی ضرورت پیدا می‌کند؛ بنابراین، هدف ما در این پژوهش این است که ضمن استخراج و مشخص کردن مفاهیم توازن کار و زندگی از کتب اسلامی، الگوی توازن بین کار و زندگی افراد در نظام اداری را ارائه دهیم. داشتن این شاخص‌ها و استانداردها می‌تواند به شفاف‌تر شدن جایگاه واقعی توازن کار و زندگی در سازمان‌های ایرانی کمک کند و میزان دانش آنها را نسبت به این مفهوم بالا ببرد و پیشنهاد‌ها کافی را به سازمان‌ها ارائه نماید.
روش: با توجه به اینکه انتخاب روش تحقیق، وابسته به مسئله و هدف پژوهش است. هدف از پژوهش، تدوین مؤلفه‌های کار و زندگی و شناسایی ابعاد آن در متون اسلامی است. لذا این پژوهش از حیث هدف، اکتشافی یا بنیادین؛ به لحاظ روش، کیفی و دارای رویکردی استقرایی است. به‌منظور تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از روش تحلیل مضمون استفاده شد. تحلیل مضمون به‌دنبال شناسایی، تجزیه‌وتحلیل و گزارش الگوی داده‌هاست. هر مضمون، اطلاعات مهمی است که معنی و مفهوم الگوی داده‌ها را نشان می‌دهد. استخراج مضمون طی فرایندی سه مرحله‌ای انجام می‌شود که عبارت‌اند از: تجزیه و توصیف متن (آشنایی با متن و ایجاد داده‌های اولیه، کاوش و شناسایی مضامین)، تبیین و تشریح متن (نمایش و تحلیل شبکه مضامین) و ترکیب و ادغام متن (تدوین گزارش). در این پژوهش تلاش شده است با استفاده از روش تحلیل مضمون، کتاب‌های گرانقدر نهج‌البلاغه، نهج‌الفصاحه، میزان‌الحکمه و مفاتیح‌الحیاه مورد مطالعه و تدبر قرار گیرد و مصادیق توازن میان کار و زندگی افراد در این کتاب‌ها با استخراج شود. در مرحله اول از روایاتی که به‌نوعی با موضوع پژوهش ارتباط داشت، 638 داده اولیه شناسایی شد. داده‌ها طبقه‌بندی و پالایش گردید و با توسعه گستره مطالعات و با رجوع به منابع علمی، نشانه‌های بیشتری برای مضمون‌های فراگیر جمع‌آوری و تحلیل شد.
نتایج: در شروع کار، تمام احادیث و روایات مرتبط با موضوع پژوهش، شناسایی و دسته‌بندی شدند. با توجه به اینکه کدامیک از احادیث و روایات بیشترین اطلاعات را در پاسخ به موضوع پژوهش داشتند، نمونه‌های نظری انتخاب شدند. بدین ترتیب، ابتدا نمونۀ نظری از احادیث و روایات انتخاب شد و فرایند انتخاب و نمونه‌گیری تا رسیدن به مرز اشباع نظری ادامه یافت و مضامین پایه (کدها و نکات کلیدی متن) مربوط به توازن کار و زندگی از متن کتاب‌های میزان‌الحکمه، نهج‌البلاغه، نهج‌الفصاحه و مفاتیح‌الحیاه، استخراج و سپس با تلخیص داده‌ها، مضامین مشابه و تکراری مرتبط با موضوع پژوهش با یکدیگر تلفیق شد و فراوانی آنها به دست آمد. لذا مضامین سازمان‌دهنده از ترکیب و تلخیص مضامین پایه مشخص شد. در ادامه، مضامین فراگیر از مضامین سازمان‌دهنده استخراج شد، سپس مضامین کلی از مضامین فراگیر استخراج و قالب مضامین، طراحی و ایجاد شد. مضامین استخراج‌شده در کتاب‌های مزبور به تعداد 27 مضمون سازمان‌دهنده استخراج و در نه دسته مضمون فراگیر و سه مضمون کلی با عناوین بعد فردی، سازمانی و اجتماعی شناسایی شد. درمجموع، 93 مضمون پایه، 27 مضمون سازمان‌دهنده، نه مضمون فراگیر شامل مهارت برنامه‌ریزی، اهمیت به سلامتی، مسئولیت‌پذیری، مهارت تاب‌آوری، حمایت سازمان، حمایت مدیر، حمایت همکار، حمایت نزدیکان و حمایت سایرین و سه مضمون کلی شامل فردی، سازمانی و اجتماعی استخراج و زنجیره مضمون‌های توازن کار و زندگی در متون اسلامی تکمیل و نهایت الگوی تعادل کار و زندگی از دید روایات ارائه شده است.
بحث و نتیجه‌گیری: ازآنجاکه آموزه‌های اسلامی از مهم‌ترین منابع شناخت موضوعات زندگی و کار است، در پژوهش حاضر برای تدوین و تبیین الگوی توازن کار و زندگی، کتاب‌های نهج‌البلاغه، نهج‌الفصاحه، میزان‌الحکمه، مفاتیح‌الحیاه به‌عنوان مرجع محوری انتخاب شد. برای دستیابی به هدف تحقیق که طراحی و تبیین الگوی توازن میان کار و زندگی افراد در سازمان‌های کشور ایران بر مبنای متون اسلامی بود، محقق با استفاده از روش تحلیل مضمون به بررسی احادیث و روایات در کتاب‌های مذکور پرداخت. در این میان از روایات مرتبط با موضوع تحقیق، 638 حدیث جدا گردید که پس از بررسی، مؤلفه‌های توازن کار و زندگی در سه دسته فردی، سازمانی و اجتماعی طبقه‌بندی شد؛ این بدان معناست که تحقق توازن کار و زندگی صرفاً با تعریف مؤلفه‌های فردی برای کارکنان و یا طراحی سازمان مطلوب امکان‌پذیر نیست و باید مؤلفه‌های فردی، سازمانی و اجتماعی در تعامل کامل با یکدیگر باشد. مؤلفه‌های فردی توازن کار و زندگی شامل مؤلفه‌هایی است که بخش عمده تحقق آنها در اختیار کارکنان است که عبارت است از: مهارت برنامه‌ریزی، اهمیت به سلامتی، مسئولیت‌پذیری، مهارت تاب‌آوری. البته مؤلفه‌های سازمانی و اجتماعی بر مؤلفه‌های فردی تأثیرگذار است و می‌تواند محرک یا بازدارنده رعایت این مؤلفه‌ها توسط کارکنان باشد. مؤلفه‌های سازمانی به‌دست‌آمده در این تحقیق عبارت است از: حمایت سازمان، حمایت مدیر و حمایت همکار و در نهایت مؤلفه‌های اجتماعی توازن کار و زندگی در این پژوهش، حمایت نزدیکان و حمایت سایرین است. در نهایت، باید اشاره کنیم که علم به‌هیچ‌وجه حقایق مطلق را تولید نمی‌کند تا بتوان آن را به‌گونه‌ای غیر انتقادی پذیرفت. بلکه پیشنهادهای محدودی برای تفسیر فراهم می‌آورد که به بیش از نظریه‌های روزانه دست می‌یابد. این پژوهش نیز رسالتی جز دست یافتن به یک تفسیر محدود از مؤلفه‌های مرتبط با توازن کار و زندگی از متون اسلامی نداشته است.
تقدیر و تشکر: از جناب آقای دکتر حسین میرزایی عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی که در انجام این پژوهش ما را یاری نمودند، صمیمانه سپاسگزاریم.
تعارض منافع: نویسندگان اعلام می‌کنند که هیچ‌گونه تعارض منافعی در انجام این پژوهش وجود ندارد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Designing and Developing a Work-Life Balance Model for Iranian Organizations Based on Islamic Texts
نویسندگان [English]
-
Morteza Golāvar
1
-
Nasser Mirsepasi
2
-
Nilofar Mirsepasi
3
1
PhD Candidate, Department of Public Administration, Science and Research Branch, Islamic Azad University Tehran, Iran.
2
Professor, Department of Public Administration, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
3
Assistant Professor, Department of Business Management, Islamshahr Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
چکیده [English]
Introduction and Objectives: Work and personal life constitute two fundamental pillars of human existence. Achieving harmony between these domains is essential for maintaining physical and psychological well-being, while imbalance may lead to conflict. Although extensive research has been conducted on work-life balance (WLB), the majority of theoretical frameworks have emerged from Western contexts. Given Iran's distinct cultural and religious traditions, there is a critical need to develop indigenous models of WLB that align with Islamic values. While Iranian scholars have investigated this phenomenon, existing studies remain largely influenced by Western paradigms that may not fully account for Islamic perspectives on work and life. This study aims to address this gap by extracting WLB concepts from authoritative Islamic texts and developing a culturally-grounded model for Iranian organizational contexts. The proposed model seeks to clarify Islamic perspectives on WLB, enhance organizational understanding, and provide practical recommendations tailored to Iran's socio-cultural environment.
Methodology: Adopting a qualitative, inductive approach, this exploratory study employed thematic analysis to identify, analyze, and interpret patterns within Islamic texts. The research process comprised three systematic phases: (1) textual decomposition and description (involving familiarization, initial data extraction, and theme identification), (2) explanation and elaboration (including theme mapping and network analysis), and (3) synthesis and integration (leading to comprehensive reporting). The study fo cused on four seminal Islamic sources: Nahj al-Balāgha, Nahj al-Fasāha, Mizān al-Hikmah, and Mafātih al-Hayāt. Through rigorous examination, 638 relevant narrations (hadiths) were initially identified, subsequently categorized, and refined through iterative analysis until theoretical saturation was achieved.
Results: The analysis yielded a comprehensive framework comprising 93 basic themes, 27 organizing themes, and 9 overarching themes, systematically classified into three core dimensions:
1. Individual Dimension: Incorporating planning skills, health consciousness, personal responsibility, and resilience.
2. Organizational Dimension: Encompassing organizational support, managerial support, and colleague support.
3. Social Dimension: Including familial support and community support.
This tripartite model demonstrates the interdependent nature of personal, organizational, and societal factors in achieving WLB according to Islamic teachings. The findings reveal that Islamic perspectives emphasize a holistic approach to WLB that transcends individual responsibility, incorporating institutional and communal obligations.
Discussion and Conclusions: This study makes significant theoretical and practical contributions by developing an Islamic WLB model that challenges Western-centric paradigms. The research demonstrates that: (1) Islamic teachings provide a comprehensive framework for understanding WLB that integrates spiritual and temporal dimensions; (2) achieving balance requires synergistic interaction between individual, organizational, and social factors; and (3) organizational policies in Muslim-majority contexts should accommodate Islamic values regarding work and life.
The study acknowledges that scientific inquiry does not produce absolute truths but offers interpretive frameworks for further exploration. While providing valuable insights, the research invites continued scholarly examination of WLB in Islamic contexts.
Acknowledgments: The authors express sincere gratitude to Dr. Hossein Mirzaei (Faculty Member, Allameh Tabataba'i University) for his invaluable guidance and support throughout this research endeavor.
Conflict of Interest: The authors declare no conflicts of interest regarding this study.
کلیدواژه‌ها [English]
-
Work-life balance
-
thematic analysis
-
Iranian organizations
-
Islamic texts
-
organizational behavior
)