غایت‌شناسی دعای دوم صحیفه سجادیه از رهگذر نگاه تحلیلی به ویژگی‌های رهبر تمدن‌ساز اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه آموزش معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

2 گروه آموزش معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

مقدمه و اهداف: هر تمدنی چه از نوعی دینی و چه از نوع غیردینی آن، نیاز به رهبرانی از جنس رهبران تمدن‌ساز دارد. رهبر همان راهبر یا ترسیم‌کننده خط‌ و سیر حرکت‌ یک‌ ملت‌ در مسیر تاریخی آنها می‌باشد. البته‌ در لسان قرآن، هیچ‌گاه سیر و مسیر حرکت‌ ملت‌ها در صورتی که‌ خودشان نخواهند عوض نخواهد شد (رعد، 11)؛ اما چه‌ بسیار امت‌ها و ملت‌هایی‌ که‌ خواهان تغییر مسیر تاریخی خود بوده‌اند، ولی از داشتن‌ رهبری‌ شایسته‌ بی‌نصیب‌ مانده‌اند. مسئله پژوهش حاضر، نظری محققانه به دعای دوم صحیفه سجادیه است تا با داشتن زاویه دید تحلیلی گامی در راستای ترسیم ویژگی‌های رهبر تمدن‌ساز بردارد. علت انتخاب این دعا برای بررسی موضوع ویژگی‌های رهبر تمدن‌ساز از دو وجه قابل توجه می‌باشد: نخست اینکه، این دعا در زمینه‌های مختلف ویژگی‌های شخصیتی و عملکردی پیامبر (ص) مطرح شده است و از این جهت متنی جامع می‌باشد. نکته دوم اینکه، این تعابیر از جانب فردی معصوم مطرح شده که نگاهی درست و حقیقت‌گونه به شخصیت و منش پیامبر (ص) داشته است. از همین جهت متن دعا می‌تواند به‌عنوان منبعی معتبر و جامع تحلیل شود. اهمیت‌ نگاه تمدن‌سازی به ویژگی‌های مطرح‌شده هم از آن جهت‌ است‌ که‌ رهروان امر ایشان با دریافت‌ این‌ ویژگی‌ها و با ترسیم‌ افق‌ رهبری تمدن‌ساز، جهت‌گیری‌ بینش‌ و منش‌ تمدنی را برای‌ خود روشن‌ خواهند دید. این‌ مهم‌ با داشتن‌ نگاه گذرا و خوانشی‌ بر صفات پیامبر (ص) به‌عنوان برترین رهبر تمدن‌ساز دینی، اتفاق نمی‌افتد؛ بلکه‌ باید نگاهی‌ تفسیری‌ و عمیق‌ بر این صفات‌ داشت‌ تا به‌ نوعی‌ به‌ معنای‌ ثابت‌ و مشخصی‌ از متن‌ دعای دوم صحیفه سجادیه دست یافت و ازاین‌رو، باید با تأمل‌ و ژرف‌اندیشی‌ عمیق‌تری‌ مطالعه‌ و بازنگری‌ شود.
روش: در این پژوهش از روش تحلیل محتوای کیفی به شیوه‌ استقرایی استفاده شده است. مراحل شش‌گانۀ این روش در ادامه بیان می‌شود.
1. تدوین پرسش‌های تحقیق: این پرسش‌ها براساس پیش‌فرض‌های ذهنی محقق راجع به موضوع موردنظر صورت‌بندی می‌شوند (ادیب حاج باقری و همکاران، 1394، ص237)؛
2. تعیین واحد تحلیل: واحد تحلیل، شخص یا چیزی است که تحلیل براساس آن انجام می‌شود. مضمون، رایج‌ترین واحدی است که پژوهشگران در تحلیل محتوای کیفی استفاده می‌کنند (مؤمنی‌راد و همکاران، 1392، ص203-204)؛
3. ایجاد نظام مقوله‌بندی: مقوله‌های پژوهش حاضر براساس نظام استقرایی شکل گرفته‌اند. در نظام استقرایی، ابتدا مقولات مشخص و براساس آن، داده‌ها، مرحله به مرحله از متن استخراج می‌شوند (مایرینگ، 2014، ص81)؛ 
4. نمونه‌گیری هدفمند: در این نوع نمونه‌گیری، منابعی برای بررسی انتخاب می‌شوند که واجد بیشترین اطلاعات، پیرامون موضوع مورد نظر هستند. این منابع را نمی‌توان از ابتدای پژوهش به‌طورکامل و دقیق مشخص کرد؛ زیرا انتخاب هر کدام به کفایت اطلاعاتی بستگی دارد که از منابع بررسی‌شده به دست آمده است (گال، بورگ و گال، 1395، ص 389-398)؛
5. تحلیل و استنباط از متن: در این مرحله، پژوهشگر ادراکات خود از محتوای داده‌ها را با نگاهی عمیق بررسی می‌کند تا دلالت‌های ضمنی آن را استنباط کند (جنسن و جانکاوسکی، 2002، ص 184)؛
6. پاسخ به پرسش‌های تحقیق: در پایان، براساس یافته‌های پژوهش و تحلیل و استنباط‌های مبتنی بر آن، به سؤال‌های پژوهش پاسخ داده می‌شود.
نتایج پژوهش: در پاسخ به پرسش اول یعنی براساس دعای دوم صحیفه سجادیه و با نگاه و رویکرد تمدن سازی، اینکه ویژگی‌های پیامبر (ص) چگونه ترسیم شده است، مبین دو دسته صفات فردی و اجتماعی می‌باشد. در دسته صفات فردی، ویژگی‌های جسمی، روحی، ایمانی و اندیشه‌ای رهبر تمدن‌ساز مطرح شده است و در دسته اجتماعی، نحوه تعاملات با خویشان، دوستان و دشمنان و رویکرد راهبردی رهبر تمدن‌ساز مطرح شده است. نتایج پژوهش در پاسخ به سؤال دوم یعنی براساس ویژگی‌های رهبر تمدن‌ساز در دعای دوم صحیفه سجادیه، الگوی پیشنهادی رهبری تمدن اسلامی در عصر حاضر چه می‌باشد، مبین آن است که رهبر تمدن‌ساز در رویکردهای فردی، مهربان، جهادگر، مؤمن و متفکر می‌باشد و در رویکردهای راهبردی، فردی با رویکرد مردم‌گرا در تعاملات دوستانه داخلی، فردی با رویکرد اقتدارگرا در روابط مخل‌کننده و مزاحم داخلی، فردی با رویکرد گفتمانی در تعاملات دوستانه خارجی و فردی با رویکرد استراتژیک در تعاملات مخل کننده و مزاحم خارجی می‌باشد. البته این رویکردها به‌صورت تعاملی بر دیگر جنبه‌ها اثر گذاشته و تک‌بُعدی نمی‌باشد. سرانجام، پیشنهاد می‌شود در راستای غنابخشی به تحقیق حاضر، دیگر صفات رهبر تمدن‌ساز با نگاهی عمیق و رویکردی جدید در دیگر منابع دینی واکاوی و کنکاش شود تا از این رهگذر نه‌تنها شناخت کافی نسبت به صفات رهبر تمدن‌ساز اسلامی حاصل شود، بلکه در مقایسه‌ای فرازمانی در رهبریت تاریخی این تمدن، بحث اطمینان قلبی به موضوع ولایت به‌عنوان امری در سلوک سیر تمدن‌ساز، برای رهروان این طریقت حاصل و عاید شود.
بحث و نتیجه‌گیری: تمدن اسلامی به‌یقین از زمان شکل‌گیری خود در فرازها و فرودهای زیادی قرار گرفته است؛ اما هیچ‌کدام از این ریز کنش‌های مزاحم نتوانسته است کنش حق‌مدار تمدن اسلامی را در افول و تاریکی قرار دهد و همواره نور این تمدن برای انسان‌های حقیقت‌طلب تاریخ، روشنگر و چراغ راه بوده است. تمدن عظیم اسلامی در رهبری و مدیریت همواره متصل به نیروی رهبریت الهی و از جانب اهل‌بیت (ع) بوده و این انوار مقدس به‌عنوان الگویی تام در رهبریت تمدنی، سرمشق بوده‌اند؛ اما در عصر غیبت رهبری تمدن با جایگزینی کلیدواژه ولایت فقیه به‌جای ولایت امام، دارای رویکردی با ابعاد جدید می‌باشد. به‌یقین، برای رهروان تمدن اسلامی پیروی تام و کامل زمانی اتفاق می‌افتد که این ولایت را به‌عنوان شاخصه اصلی کشتی در حال حرکت تمدن نوین اسلامی پذیرا باشند و به‌واسطه ربط با حقیقت، ربط خود را با ولایت روشن نمایند. این مهم زمانی بیشتر ضرورت می‌یابد که با مقایسه‌ای بین صفات بنیان‌گذار تمدن اسلامی و بنیان‌گذار انقلاب اسلامی و ادامه‌دهندگان این رهبریت، بفهمیم که صفات رهبران تمدن هزاران ساله اسلامی الگویی برای رهبران تمدن نوین اسلامی بوده و در این راستا تالی تلو ایشان می‌باشند. وظیفه تابع تمدن اسلامی ایجاب می‌کند برای بودن و ماندن در کشتی نجات تمدنی، تابع ولایت نیز بوده، وگرنه در برهه‌های سخت طوفان دریای ظلمت جهل و جهالت، از مسیر درست خارج و غرق شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Teleology of the Second Prayer of Sahifa al-Sajjadiyah through an Analytical Examination of the Islamic Civilization-Building Leader’s Characteristics

نویسندگان [English]

  • Mahdieh Keshani 1
  • Abazar Kafi Mousavi 2
1 Department of Islamic Education, Farhangian University, Tehran, Iran.
2 Department of Islamic Education, Farhangian University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

 
Introduction and Objectives: Every civilization—whether religious or secular—requires leaders who can shape its trajectory. A civilization-building leader is one who guides a nation along its historical path. As the Quran states, the destiny of nations does not change unless they themselves will it (Ra'd:11). However, many nations have sought transformation but lacked competent leadership.
 
This study examines the second prayer of Sahifa al-Sajjadiyah through a scholarly lens to delineate the characteristics of a civilization-building leader analytically. The selection of this prayer is significant for two reasons:
1. It comprehensively addresses various aspects of the Prophet’s personality and conduct.
2. It was articulated by an infallible figure (Imam Zain al-Abidin), ensuring an authentic and profound perspective on the Prophet’s character.
Understanding these traits is crucial for followers of the Prophet’s mission, as it clarifies the vision and framework for civilizational leadership. A superficial reading of these attributes is insufficient; instead, a deep, interpretive analysis is necessary to derive fixed and precise meanings from the text.
 
Method: This study employs qualitative content analysis with an inductive approach, following six key steps:
 
1. Formulating research questions: Based on the researcher’s preliminary assumptions (Adib Haj Bagheri et al., 2015, p. 237).
2. Determining the unit of analysis: Thematic analysis serves as the primary unit (Momenirad et al., 2013, pp. 203–204).
3. Creating a categorization system: Categories were developed inductively, with data extracted progressively (Meiring, 2014, p. 81).
4. Purposive sampling: Sources were selected based on their relevance and informational depth, adjusted as the research progressed (Gall, Borg, & Gall, 2016, pp. 389–398).
5. Analysis and inference: The researcher interpreted implicit meanings through deep textual engagement (Jensen & Jankowski, 2002, p. 184).
6. Answering research questions: Findings were synthesized to address the study’s objectives.
 
Results: In response to the first research question—How are the Prophet’s characteristics depicted in the second prayer of Sahifa al-Sajjadiyah from a civilization-building perspective?—the analysis reveals two categories:
 
* Individual traits: Physical, spiritual, faith-based, and intellectual qualities.
* Social traits: Interactions with relatives, friends, and enemies, as well as strategic leadership approaches.
Regarding the second question—What leadership model for Islamic civilization emerges from these traits in the contemporary era?—the findings suggest that a civilization-building leader embodies:
* Individual approaches: Kindness, jihadist spirit, faithfulness, and thoughtfulness.
* Strategic approaches:
- People-oriented in domestic relations,
- Authoritative against internal disruptors,
- Discursive in friendly foreign interactions,
- Strategic in adversarial foreign engagements.
These approaches are multidimensional and interconnected. Future research should explore additional leadership attributes in other religious texts to deepen understanding and reinforce confidence in Islamic civilizational guardianship.
 
Conclusion: Islamic civilization has endured fluctuations throughout history, yet its guiding principles have remained steadfast, illuminated by divine leadership. The Ahl al-Bayt have served as exemplary models in civilizational leadership. In the era of occultation, leadership adopts new dimensions under the guardianship of the jurist (Wilayat al-Faqih), replacing the Imam’s direct guardianship.
 
For adherents of Islamic civilization, unwavering allegiance to this guardianship is essential to navigate the challenges of ignorance and deviation. By comparing the traits of the Prophet—the founder of Islamic civilization—with those of contemporary leaders like the Islamic Revolution’s founders, we recognize a continuum of leadership excellence. Followers must align themselves with this guardianship to remain on the path of civilizational salvation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic civilization
  • Quranic verses
  • Sahifa al-Sajjadiyah
  • civilization-building leader

مراجع

  1. قرآن کریم

    صحیفه سجادیه

    1. آشتا، سمیه و رقیه دورقی. (1402). «مؤلفه‌های تأثیرگذار خودسازی در شکل‌دهی تمدن اسلامی از منظر قرآن». پژوهش‌های مطالعات اسلامی معاصر، 1(8): 65-85.
    2. ابراهیمی، خدایار. (1400). «پیشران‌های تمدن‌ساز مبتنی بر فرهنگ دفاعی با تأکید بر بیانیه گام دوم انقلاب». پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی 11(24): 357-381.
    3. ادیب حاج باقری، محســن؛ پرویزی، ســرور و مهوش صلصالی. (1394). روش‌های تحقیق کیفی. تهران: نشر و تبلیغ بشری.
    4. بابایی، حبیب‌اله. (1390). تمدن و تجدد. قم: پژوهشگاه علوم فرهنگ اسلامی.
    5. جان احمدی، فاطمه. (1399). تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. تهران: انتشارات نشر معارف.
    6. جعفری، علامه محمدتقی. (1373). فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو. جلد 6، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    7. خامنه‌ای، سیدعلی. (05/07/1374). بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان و پرسنل ارتش.
    8. دانش‌پژوه، فرشید. (1401). «سیاست اخلاقی در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای». گفتمان سیاسی انقلاب اسلامی، 1(1): 24-44.
    9. زرین‌کوب، عبدالحسین. (1384). کارنامه اسلام. چاپ نهم، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
    10. زینلی، روح‌الله. (1393). «مؤلفه‌های پیروزی و تداوم نهضت‌های اصلاحی در قرآن و نهج‌البلاغه». مشکو‌ة، 33(4): 87-103.
    11. سلطانی، مصطفی؛ فرمانیان، مهدی و نبی‌اله روحی. (1398). «بنیان‌های فکری تمدن نوین اسلامی در اندیشه مقام معظم رهبری». مطالعات راهبردی ناجا، 4(14): 5-29.
    12. سلیمانی، زهرا و منتظرالقائم، اصغر. (1400). بررسی ویژگی‌های کارگزاران تمدن‌ساز در قرآن با تأکید بر کارگزاران حکومت‌گر. قرآن، فرهنگ، تمدن، 1(4): 48-57.
    13. سلیمانی، مجید. (1403). «الگوی بصیرت سیاسی از دیدگاه مقام معظم رهبری». پژوهش‌های سیاست اسلامی، 12(25): 95-126.

    doi: 10.22034/ipr.2024.448761.2114

    1. شفیعی دارابی، محمد و زهره باقریان. (1400). «ویژگی‌های انسان تمدن‌ساز از منظر قرآن کریم». قرآن، فرهنگ، تمدن، 2(1): 62-79.
    2. شفیعی سروستانی، اسماعیل. (1382). تفکر، فرهنگ و ادب، تمدن. تهران: انتشارات هلال.
    3. شهیدی، جعفر. (1377). لغت‌نامه. تهران: روزنه.
    4. صفرى فروشانى، نعمت‌الله. (1376). «انتصاب و انتخاب (بررسى دلایل دو نظریه)». حکومت اسلامی، 2(6): 101-130.
    5. عبدیایی، نرجس. (1389). «سبک رهبری نظام تشیع در عصر امام باقرg». انسان پژوهی دینی، 6(21): 59-76.
    6. فوزی، یحیی و محمودرضا صنم‌زاده. (1391). «تمدن اسلامی از دیدگاه امام خمینیe». فصلنامه علمی -پژوهشی تاریخ و فرهنگ تمدن اسلامی، 3(9): 7-40.
    7. کولب، ویلیام و جولیوس گولد. (1392). فرهنگ علوم اجتماعی. تهران: مازیار.
    8. گال، مردیت؛ بورگ، والتن و جوی گال. (1395). روش‎های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روانشناســی. (ترجمه احمدرضا نصر و همکاران). تهران: سمت.
    9. لوکاس، هنری. (1384). تاریخ تمدن، جلد 1، ترجمه عبدالحسین آذرنگ. چاپ ششم، تهران: سخن.
    10. محمدی پویا، فرامرز و سینا ترکاشوند. (1399). «تربیت زمینه‌ساز تمدن اسلامی با تأکید بر اندیشه مقام معظم رهبری». پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، 28(46): 103-124.
    11. مدیریت حوزه علمیه قم. (1383). درآمدی بر آزاداندیشی و نظریه‌پردازی در علوم دینی. قم: انتشارات مرکز حوزه علمیه قم.
    12. معروفی، یحیی و محمدرضا یوسف‌زاده. (1388). تحلیل محتوا در علوم انسانی. همدان: سـپهر دانش.
    13. مؤمنی‌راد، اکبر. (1392). «تحلیل محتوای کیفی در آیین پژوهش: ماهیت، مراحل و اعتبار نتایج». فصلنامه اندازه‌گیری تربیتی، 4(14): 187-122.
    14. ناطقی، راضیه. (1399). «جایگاه مرزبانی در تمدن نوین اسلامی در پرتوی دعای امام سجادg برای مرزداران». دومین کنفرانس دین، معنویت و کیفیت زندگی.
    15. نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها. (1402). تمدن نوین اسلامی در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای.

     

    Reference

    1. Abdiaei, Narjes. (2010). Leadership Style of the Shiite System in the Era of Imam Baqir (AS). Religious Human Studies, 6(21), 59- [In Persian]
    2. Adib Haj Bagheri, Mohsin; Parvizi, Sarvor and Salsali, Mahvash. (2015). Qualitative Research Methods. Tehran: Publication and Tabligh Bashari. [In Persian]
    3. Ashta, Somayeh and Doraghi, Roqiyah (2023). Influential Components of Self-Development in Shaping Islamic Civilization from the Perspective of the Quran. Contemporary Islamic Studies Research, 1(8), 65- [In Persian]
    4. Babaei, Habibollah, (2011). Civilization and Modernization, Qom: Islamic Cultural Sciences Research Institute. [In Persian]
    5. Daneshpajouh, Farshid, (1992). Moral Politics in the Thought of Ayatollah Khamenei. Political Discourse of the Islamic Revolution, 1(1), 24- [In Persian]
    6. Ebrahimi, Khodayar (2021). Civilization-Building Pioneers Based on Defensive Culture with Emphasis on the Second Step Declaration of the Revolution. Cultural Preservation of the Islamic Revolution, 11(24), 357- [In Persian]
    7. Fawzi, Yahya and Sanamzadeh, Mahmoud Reza, (2012). Islamic Civilization from the Perspective of Imam Khomeini (RA). Quarterly Scientific-Research Journal of History and Culture of Islamic Civilization, 3(9). [In Persian]
    8. Gall, Meredith, Borg, Walton and Gall, Joy (2016). Quantitative and Qualitative Research Methods in Educational Sciences and Psychology. (translated by Ahmadreza Nasr et al.). Tehran: Samt. [In Persian]
    9. Jafari, Allameh Mohammad Taqi, (1994). Follower Culture, Progressive Culture, Volume 6. Tehran: Scientific and Cultural Publications. [In Persian]
    10. Jan Ahmadi, Fatemeh, (2009). History of Islamic Culture and Civilization, Tehran: Publication of Maarif. [In Persian]
    11. Jensen, Klaus Bruhn & Jankowski, Nicholas (2002). A handbook of qualitative methodologies for mass communication research. London: Routledge
    12. Khamenei, Seyyed Ali (1995). Statements in a Meeting of a Group of Army Commanders and Personnel. [In Persian]
    13. Kolb, William and Gould, Julius (2013). Dictionary of Social Sciences, Tehran: Maziar. [In Persian]
    14. Lucas, Henry, (2005). History of Civilization, Volume 1, translated by Abdolhossein Azarang, 6th edition, Tehran: Sokhan. [In Persian]
    15. Marouf, Yahya and Yousefzadeh, Mohammadreza (2009). Content Analysis in the Humanities. Hamadan: Sephar Danesh. [In Persian]
    16. Mayring, Philipp. (2014). Qualitative content analysis: Theoretical foundation, basic procedures and software solution. http://nbn-de/urn:nbn:de:0168-ssoar-395173.
    17. Mohammadi Pouya, Faramarz and Torkashvand, Sina (2019). Education that lays the foundation for Islamic civilization with an emphasis on the thought of the Supreme Leader, Research on Islamic education issues. 28(46): 103- [In Persian]
    18. Momenirad, Akbar (2013). Qualitative Content Analysis in Research Methodology: Nature, Stages and Validity of Results. Quarterly Journal of Educational Measurement, 4(14), 187- [In Persian]
    19. Nateghi, Razieh (2019). The Position of Border Guards in Modern Islamic Civilization in the Light of Imam Sajjad (AS)’s Prayer for Border Guards, Second Conference on Religion, Spirituality and Quality of Life. [In Persian]
    20. Qom Seminary Management, (2004). Introduction to Freethinking and Theorizing in Religious Sciences, Qom: Qom Seminary Center Publications. [In Persian]
    21. Safari Furoshani, Nematollah (2015). Appointment and Election (Examining the Reasons for Two Theories), Islamic Government, No. 6. [In Persian]
    22. Shafii Darabi, Mohammad and Bagherian, Zohreh (2021). Characteristics of Civilizing Humans from the Perspective of the Holy Quran, Quran, Culture, Civilization, 2(1), 62- [In Persian]
    23. Shafii Sarvestani, Ismail, (2003). Thought, Culture and Literature, Civilization, Tehran: Hilal Publications. [In Persian]
    24. Shahidi, Jafar (2018). Dictionary, Tehran: Rozaneh. [In Persian]
    25. Soleimani, Majid. (2004). A Model of Political Insight from the Perspective of the Supreme Leader. Islamic Politics Research. doi: 10.22034/ipr.2024.448761.2114. [In Persian]
    26. Soleimani, Zahra and Montazer al-Qaem, Asghar (2001), A Study of the Characteristics of Civilizing Agents in the Quran with an Emphasis on Governing Agents. Quran, Culture, Civilization, 1(4), 48- [In Persian]
    27. Soltani, Mustafa, Farmanian, Mehdi, and Ruhi, Nabi Allah. (2019). The Intellectual Foundations of the Modern Islamic Civilization in the Thought of the Supreme Leader. Strategic Studies of the National Academy of Sciences, 4(14), 5- [In Persian]
    28. The Supreme Leader’s Representative Institution in Universities, (2022). Modern Islamic Civilization in the Thought of Ayatollah Khamenei. [In Persian]
    29. Zainali, Ruhollah (2014). Components of Victory and Continuity of Reform Movements in the Quran and Nahj al- Meshkot, 125, 87-103. [In Persian]
    30. Zarrinkoob, Abdolhossein, (2005). Karnameh al-Islam, 9th edition, Tehran: Amirkabir Publishing House. [In Persian]

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار