این نشریه از منشور اخلاق پژوهش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین دستورالعمل های کمیته اخلاق انتشار (COPE) پیروی نموده که شامل کلیه دست اندرکاران انتشار مجله (مسئولان فصلنامه، داوران و نویسندگان محترم)  می باشد.

 

 

اصول مربوط به مسئولان فصلنامه:

1. قوانین حق تکثیر و اقتباس از سایر آثار ادبی توسط نشریه رعایت شده و حق افراد در هنگام انتشار محفوظ می باشد.

2. تصمیم گیری درباره مقالات در هر مرحله ای بدون توجه به نژاد، جنسیت، باورهای مذهبی، قومی، شهروندی، و یا فلسفه سیاسی نویسندگان انجام خواهد شد.

3. اطلاعات شخصی نویسندگان مقالات برای تمامی افرادی که به  آن دسترسی دارند مانند سردبیر، اعضای هیات تحریریه و مدیر داخلی نشریه و سایر عوامل فعال (غیر از نویسنده مربوطه) مانند داوران، مشاوران، ویراستار و ناشر امانتدار کاملاً محرمانه بوده و در هر زمانی از آن محافظت می شود.

4. در صورت نیاز از نویسنده خواسته شود داده های خام، مصاحبه‌ها و یا پرسشنامه ها و سایر ابزار به کار رفته در تحقیق را ارائه و معرفی نماید. 

5. در صورت مشاهده هرگونه تخلف از سوی پژوهشگران، مجله براساس قوانین بین المللی (COPE) برخورد خواهد کرد.

 

اصول مربوط به داوران محترم:

1- داوران انتخاب شده می بایست بعد از بررسی اولیه، بلافاصله سردبیر نشریه را در جریان نتیجه آن قرار دهند که شامل:

الف) عدم داوری مقاله به دلیل نبودن موضوع مقاله در حوزه کار داور، کمبود وقت یا... است

ب) داوری همراه با تآخیر به دلیل مشغله کاری، عدم دسترسی به امکانات کافی و... است

2- داوری مقالات می بایست بر اساس مستندات علمی و استدلال کافی باشد، با وضوح و به روشنی بیان شود و این مدارک به نشریات و نویسندگان ارائه شود و از اعلام نظر سلیقه ای، شخصی ، نژادی و مذهبی و غیره در داوری مقالات خودداری کند.

3- توجه به منابع استفاده شده در مقاله از دیگر وظایف داوران است. کلیه تحقیقات، موضوعات و نقل قول هایی که در مقاله استفاده شده است می بایست با ارجاع دهی کامل در کتابنامه همراه باشد.

4- داوران مقالاتی که منافع اشخاص، موسسات و شرکت های خاصی به وسیله آن حاصل می شود و یا روابط شخصی در آن مشاهده می شود  را نمی بایست برای داوری قبول کنند.

 

اصول مربوط به نویسندگان محترم:

1- مقالات باید حاصل مطالعات، تجربه‌ها و پژوهش‌های نویسنده یا نویسندگان باشد.

2- نویسندگان مقالات را به صورت علمی و منسجم، مطابق استاندارد مجله آماده کنند و روش و رویکرد خود را ذکر و داده‌ها را به صورت صحیح گزارش کنند.

3- نویسندگان با ذکر نویسنده مسئول و همکاران و نیز ارجاع‌دهی کامل، حقوق سایر اشخاص در مقاله را رعایت کنند.

4- نویسندگان از ابراز موضوعات حساس و غیراخلاقی، سلیقه‌ای و شخصی، نژادی و مذهبی و دادن اطلاعات جعلی و نادرست و ترجمه از آثار دیگران بدون ذکر عنوان در مقاله خودداری کنند.

5- از نویسنده درخواست می‌شود در صورت نیاز داده­‌های خام، مصاحبه‌ها و یا پرسشنامه­‌ها و سایر ابزار به کار رفته در تحقیق را ارائه و معرفی نماید.

6- ارائه همزمان یک مقاله به چند نشریه و یا ارائه مقالات منتشر شده و یا پذیرش شده به سایر نشریات خلاف COPE است. در صورت مشاهده تخلف، سرقت علمی محسوب شده و به وزارت علوم گزارش خواهد شد.

7- اصل مقاله‌های رد شده یا انصراف داده شده پس از شش ماه از آرشیو فصلنامه خارج خواهد شد و فصلنامه هیچگونه مسئولیتی در قبال آن نخواهد داشت.

8- فصلنامه در رد یا قبول، ویرایش، تلخیص یا اصلاح مقاله­ های دریافتی آزاد است.

 

مصادیق نقض اصول اخلاقی انتشار توسط نویسندگان:

1. سرقت ادبی: سرقت ادبی به معنای استفاده ی عمدی از مقالات یا ایده های شخص دیگر به نام خود است. حتی استفاده از یک جمله شخص دیگر یا جملات قبلی خود بدون ذکر منبع، سرقت محسوب میشود. تمامی رونوشت های ارسال شده به این نشریه توسط نرم افزارهای سرقت ادبی مورد بازبینی قرار میگیرند.
2. داده سازی و تحریف: داده سازی هنگامیست که محقق در عمل مطالعه ای را انجام نداده اما داده و نتیجه گیری ارائه میدهد. تحریف نیز هنگامی رخ میدهد که تحقیقی را انجام داده اما داده ها و نتایج آن را تغییر میدهد.
3. ارسال همزمان: هنگامیست که یک رونوشت به دو نشریه ارسال میشود.
4. ارسال دونسخه ای (المثنی): هنگامی رخ میدهد که دو یا چند مقاله دارای فرضیات، داده ها، و نتایج یکسان هستند.
5. ارسال تکراری (اضافی): به معنی تقسیم یک مطالعه به مقالات متعدد و ارسال آن ها میباشد.
6. سهیم کردن نادرست مؤلف دیگر: همه ی مؤلفان لیست شده در مقاله میبایست در انجام آن سهیم باشند.
7. دستکاری منابع: هنگامیست که در قسمت پایانی یک رونوشت منابع متعددی ذکر میشود، در حالیکه در محتوای متن نامی از آن ها برده نشده است.

 

1. مقدمه

پژوهش‌های دانشگاهی، با تولید و نقدِ دانش و فناوری و ارائۀ راهبردهای تغییر اجتماعی، نقشی حیاتی در سرنوشت جوامع بشری دارند. بنابراین، انتظار می‌رود که پژوهشگران، یافته‌های علمی معتبری عرضه نمایند، تا هم در بهبود سرنوشت جامعه مؤثر باشند و هم جامعۀ علمی بتواند براساس آن، زمینه را، برای توسعۀ دانش فراهم نماید. در این میان، رعایت اصول و رفتارهای اخلاقی در انجام و انتشار پژوهش، یکی از عوامل اصلیِ اعتماد به یافته‌های آن است. نادیده گرفتن موازین اخلاقی در پژوهش، آگاهانه یا ناآگاهانه، موجب افت اعتبار علمیِ یافته‌های پژوهشی است و روند تولید علم را با مشکل مواجه می‌سازد. اگرچه رفتار اخلاقی در پژوهش، در نگاه نخست، به خود فرد، وجدان و باورهایش مربوط می‌شود اما، تدوین موازین اخلاقی پژوهش، آموزش و ترویج آن در میان پژوهشگران و جامعۀ دانشگاهی، می‌تواند زمینه را برای رعایت و توسعۀ موازین اخلاقی در عرصۀ پژوهش فراهم نماید.

 از این رو، وزارت علوم، تحقیقات وفناوری با هدفِ حفظ منزلت، سلامت و امنیت، حریم خصوصی آزمودنی‌ها، رعایت حقوق مادی و معنوی پژوهشگران و آزمودنی‌ها، ارج نهادن به اصول اخلاق علمی و آزادی‌های علمی پژوهشگران، جلوگیری از تضعیف اعتبار ملی و بین‌المللی، اطمینان به پژوهش و پژوهشگران، ترویج رفتارهای مطلوب پژوهشی، و نیز به منظور انجام پژوهش‎‌هایی با اعتبار بیشتر، مبادرت به تدوین موازینِ اخلاقِ پژوهش به شرح زیر نموده است.

 

فصل اول: صلاحیت تخصصی

1) داشتن دانش تخصصی روزآمد در موضوع پژوهش؛ پژوهشگر باید دارای دانش تخصصی به روز باشد و مسئله را با توجه به دانش پیشین و سنخیت آن با رشتۀ علمی خود انتخاب و تدوین نماید.

2) آشنایی با روش متناسب با موضوع و کاربرد آن در مراحل مختلف پژوهش؛ پژوهشگر باید با روش‌ها و فنون لازم برای گردآوری داده‌های معتبر و تحلیل آنها آشنا باشد.

 

فصل دوم: انتخاب موضوع پژوهش

3) اصالت،[1] اعتبار علمی و ارزشمندی موضوعِ پژوهش؛ پژوهشگر باید پژوهشی را انتخاب نماید که موضوع آن اصیل و دارای اعتبار علمی باشد و به تولید دانش جدید و یا به‌سازی زندگی بشر منتهی شود.

4) استفاده بهینه از منابع؛ پژوهشگر موظف است موضوع پژوهش خود را با توجه به محدودیت منابع مالی، زمان و نیروی انسانی به گونه‌ای انتخاب کند که ضمن تحقق منافع ملی کشور در فهرست اولویت‌های پژوهشی نیز باشد.

فصل سوم: ویژگی‌های فردی پژوهشگر

5) صداقت؛[2] پژوهشگر باید یافته‌های پژوهشی‌اش را، به طور کامل و شفاف در اختیار جامعه علمی قرار دهد تا با دقت، مورد نقد و تبادل قرار گیرد. نمونه‌هایی از صداقت پژوهشگر:

- ارائه و انعکاس نتایج کار پژوهشی، خواه فرضیه‌های اصلی پژوهش تأیید شده باشد یا نه.

- ذکر دقیق منابعی که در طول مدت پژوهش از آنها استفاده شده و حاصل تلاش و اندیشۀ دیگران‌اند.

- قدردانی از حامیانِ مادی و معنویِ پژوهش.

- گزارش محدودیت‌های پژوهش.

6) بی طرفی؛[3] پژوهشگر موظف است که تحلیل‌ها و گزارش‌های پژوهشی‌اش را بی‌طرفانه، و بدون دخالت دادن پیش‌فرض‌ها و تمایلات خود، دیگران یا مؤسسۀ سفارش دهندۀ پژوهش، ارائه دهد.

7) امانت‌داری؛ پژوهشگر موظف است از تمامی منابع و ابزارهایی که برای انجام پژوهش در اختیار دارد به نحو احسن نگهداری نماید و همچنین حق مالکیت فکری در برخورداری از اطلاعات به دست آمده را رعایت کند.

8) شهامت و پایبندی به جستجوی حقیقت؛ پژوهشگر موظف است نتایج واقعی پژوهش را بدون ترس و تأثیر از فشارها و جهت‌گیری‌هایی که او را فراگرفته است، ارائه نماید.  

9) مشورت، نقدپذیری و رهیافت نقّادانه؛ پژوهشگر موظف است از کارها و نظرات دیگران استفاده نماید؛ از خودمحوری پرهیز کند؛ ضمن ارج نهادن به نقدها، از عُجب، غرور و نابردباری دوری نماید و برای کسب معرفت، نسبت به معرفت موجود رهیافت نقّادانه اتخاذ کند.

10) پایبندی به عنصر زمان (موعد مقرر)؛ پژوهشگر موظف است نتایج پژوهش خود را در موعد مقرر، انتشار دهد تا از آنها بهره‌برداری شود.

•  فقط به دلایل امنیتی می‌توان انتشار نتایج پژوهش را به زمان دیگر موکول کرد.

11) دقت در تدوین گزارش پژوهش؛ پژوهشگر باید به هنگام نگارش (گزارش) پژوهش توجه داشته باشد که:

- نگارش پژوهش به گونه‌ای نباشد که کسی یا گروهی محتمل آسیب یا ضرری شود و از میدان بیرون رود.

- جنسیت، سن، نژاد، مذهب یا تمایلات سیاسی بر نحوۀ نگارش تأثیر نداشته باشد.

- نحوۀ گزارش نتایج پژوهش، ضامن حقوق مادی و معنوی تمامی افراد دست‌اندر‌کار پژوهش باشد.

- در گزارش پژوهش، مرز بین دست‌آوردهای علمی پژوهشگر و یافته‌های اخذشده از کار دیگران، روشن، شفاف و بدون ابهام باشد.

- در گزارش پژوهش، تمام قوانین، سیاست‌ها و مقررات مربوط به پژوهشِ موردنظر، رعایت شود.

- گزارش پژوهش، حاوی نگرش، پردازش، استدلال، استنتاج، و دست‌آورد یا اندیشه‌ای نو باشد و از بازنویسی گفته‌های دیگران، بازی با الفاظ، زیاده‌نویسی، کلی‌گویی، جزم اندیشی و مصرف‌گرایی پرهیز شود.

- میراث معرفتی برجای مانده از پیشینیان به رسمیت شناخته شود.

- گزارش از هر‌گونه تعصّب، حسادت، کینه و خشم، غرض‌ورزی عاطفی،[4] توهین و جسارت، تحقیر و استخفاف دیگران، حرمت شکنی، بزرگنمایی خود و موضوع، انفعال در نگره‌ها و باورها به دلیل دگرباوری، فریب، آزار و اذیت، بهره‌برداری ناپسند از واژه‌ها و افراد به دور باشد.    

 

فصل چهارم: تعهد و مسئولیت نسبت به ذینفعان

12) رعایت منافع ذینفعان در تمام مراحل پژوهش؛ پژوهشگر در تعریف، اجرا و همچنین گزارش پژوهش، نسبت به منافع ذینفعان (خویشتن، صاحبان و سرمایه‌گذاران پژوهش، آزمودنی‌ها، جامعۀ علمی و دیگر محققان، مخاطبان، کاربران و استفاده کنندگان، همکاران تحقیق، مردم، جامعه و سازمان) مسئول است و باید نقاط ضعف پژوهش، تقارن اطلاعات، محدودیت‌های تحقیق و تعارض منافع را به اطلاع آنها برساند.

• ·   پژوهشگر نسبت به مدیریت و استفادۀ مؤثر از منابعی (منابع اقتصادی، انسانی و فنی) که سرمایه‌گذاران پژوهش در اختیار او قرار داده‌اند، مسئول است و نباید بیش از اندازۀ واقعی درخواست هزینه تحقیق کند و از منابع مالی سوءاستفاده نماید.
• ·   پژوهشگر مجاز نیست برای خدمات یک طرح واحد، از دو منبع، اعتبار مالی بگیرد، مگر بر حسب اطلاع و توافق آن دو منبع.
• ·   پژوهشگر نباید در ازای دریافت وجوهی از متولیان تحقیق، نتایج خاصی از پژوهش را کتمان کند یا گزارش‌های چندگانه‌ای تهیه نماید که موجب مخدوش شدن نتایج تحقیق و سردرگمی خوانندگان شود.

13) اعلان مرکز پژوهش انجام شده: مقالات مستخرج از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد، دکتری و طرح‌های پژوهشی، متعلق به دانشگاهی است که پایان‌نامه یا طرح پژوهشی در آنجا تدوین و انجام شده است. بنابراین، کلیه مقالات مستخرج از این پایان‌نامه‌ها و طرح‌ها باید با نام دانشگاه مربوطه انتشار یابند.

فصل پنجم: حقوق آزمودنی‌ها

آزمودنی‌ها[5] شامل: آزمودنی‌های انسانی،[6] حیوان، گیاه و اشیاء می‌باشند.

* آزمودنی‌های انسانی:

14) معرفی مناسب؛[7] اخلاق پژوهش علمی اقتضا می‌کند که پژوهشگر خود را به آزمودنی‌ها معرفی کند، و از ارائۀ اطلاعات نادرست دربارۀ خود اجتناب ورزد.

15) روشنگری آغازین؛[8] پژوهشگر موظف است آزمودنی‌ها را از نوع پرسش‌های پژوهش، درجۀ حساسیت این پرسش‌ها و تأثیرهای احتمالی پژوهش بر آنها، آگاه کند.

16) رضایت آگاهانه و آزادانه؛[9] پژوهشگر باید رضایت آگاهانۀ مشارکت کنندگان را جلب نماید و در مواقع لزوم، اطلاعاتی را راجع به هدف، روش‌ها، خطرها، مشکلات، ناملایمات و پی‌آمدهای احتمالی پژوهش در اختیار مشارکت کنندگان قرار دهد. آزمودنی‌ها باید آزادانه و نه از روی اجبار در پژوهش مشارکت نمایند و در شرایطی که پژوهش پر‌خطر است، باید فرصت‌های مناسب برای سرباز زدن از مشارکت در پژوهش، بدون دردسر یا گرفتاری، به آنها داده شود. همچنین، پژوهشگر موظف است فواید عینی پژوهش را در ارتباط با موضوع تحقیق و نیز گسترش دانش، تصریح نماید (یعنی پژوهش موردنظر، فواید آشکاری برای جامعه دارد و فاقد هر‌گونه زیان بالقوه برای فرد و جامعه است).

17) حفظ حریم خصوصی[10] افراد؛[11] پژوهشگر حق ندارد بدون توافق آگاهانه با افراد آزمودنی، به حریم شخصی آنها، وارد شود.

•  پژوهشگر باید به حریم خصوصی افراد، احترام بگذارد و از اجبار برای کسب اطلاعات خصوصی از مشارکت‌کنندگان خودداری نماید.
•  پژوهشگر موظف است اطلاعات مربوط به آزمودنی‌ها را، فقط به منظور هدف‌های پژوهشی مورد استفاده قرار دهد و از کاربرد آنها در شرایط دیگر و یا برای مقاصد شخصی، پرهیز کند. پیش شرط طبیعی برای استفادۀ مجدد از این اطلاعات، رضایت مجدد شخص مذکور، دربارۀ آن اطلاعات است. این شرط، برای داده‌هایی که بر‌اساس آنها شخص مشارکت‌کننده در پژوهش، شناسایی نمی‌شود، به کار نمی‌رود.

18) رازداری و ناشناخته[12] ماندن آزمودنی‌ها در پژوهش؛ زمانی که پژوهشگر به برخی از اسرار افراد یا سازمانی دست یافت، موظف است از فاش نمودن آنها اجتناب نماید و در عین حال به هیچ وجه نباید راه و نشانه‌ای برای شناسایی آزمودنی‍‌ها در پژوهش بگذارد تا افرادی که نتایج پژوهش او را می‌خوانند، آزمودنی‌ها را شناسایی کنند. همچنین، چنان‌چه پژوهشگر از هویت آزمودنی‌ها اطلاع دارد، باید تضمین نماید که هویت آنها را هرگز فاش نخواهد کرد.

19) سلامت، ایمنی[13] و آسایش آزمودنی‌های[14] پژوهش: پژوهشگر موظف است سلامتی و آسایش جسمانی و ذهنی آزمودنی‌ها را مورد توجه قرار دهد و از پیش، تمامی احتیاط‌های لازم را، برای جلوگیری از مخاطرات احتمالی، در نظر بگیرد.

•  منافع جامعه یا پیشرفت علم نمی‌تواند توجیه کنندۀ قراردادن آزمودنی‌ها در معرض ضرر و زیان غیرمعقول باشد و یا محدودیتی در اِعمال اراده و اختیار آنها ایجاد نماید.
•  افراد آسیب‌پذیر به دلیل موقعیت نامساعدشان نباید هدف پژوهش قرار بگیرند.
•  چنان‌که اهداف پژوهش، انتخاب افراد آزمودنی را اجبار می‌کند، آزمودنی‌های انتخاب شده، باید اولین دریافت‌کنندگان مزایای آیندۀ پژوهش مورد نظر باشند.
•  برای تحمل خطرات تحقیق توسط این گروه، باید تا حد ممکن فشارها و خطرات احتمالی کاهش داده شوند.

20) حیوانات؛ پژوهشگر باید هنگام استفاده از حیوانات برای پژوهش‌های علمی، مراقب باشد تا با توجه به مقررات انجام آزمایش، عمل نماید. همچنین باید نکات زیر را مورد توجه قرار دهد:

•  حیوانات باید در شرایطی قابل قبول نگهداری شوند و انواع نیازهایشان اعم از غذا، آب، خواب و... تأمین گردد.
•  پژوهشگر باید دلایل کافی برای انجام پژوهش روی حیوانات را داشته باشد.
• پژوهشگر مجاز نیست، حیوانات را تحت فشار، درد، استرس و آسیب زیاد قرار دهد.
•  پژوهشگر موظف است از ضوابط و استانداردهای ارائه شده برای مراکز نگهداری حیوانات آزمایشگاهی (مانند محیط نگهداری، بهداشت، دمای حرارت، کاهش درد به هنگام آزمایش) مطلع باشد و آنها را رعایت نماید.

21) گیاهان؛ پژوهشگر مجاز نیست در حین پژوهش صدمه‌ای به گیاهان -خواه در روند پژوهش باشند و خواه نباشند- وارد نماید. بدیهی است هرگونه مداخله‌ای در حیات گیاه باید با دلایل قانع‌کننده و توجه به پیآمدهای آن برای جامعۀ بشری، صورت پذیرد.

•  پژوهشگر موظف است از خط‌مشی‌های سیاسی و اجتماعی -ملی و بین‌المللی- و ضوابط و استانداردهای ارائه شده برای حفظ محیط زیست آگاه باشد و آنها را رعایت نماید.

22) حفاظت از اشیاء، اسناد و مدارک، آثار باستانی و محلی؛ پژوهشگر موظف است به هنگام پژوهش بر روی اشیاء باستانی و مطالعۀ اسناد و مدارک قدیمی، از ضوابط و استانداردهای ارائه شده برای پژوهش بر روی آنها، آگاه بوده و در جریان پژوهش صدمه‌ای به آنها وارد ننماید.

•  پژوهشگر در همۀ شرایط، موظف به حفظ سلامت محیط می‌باشد.

23) وضوح نحوه رعایت مسائل اخلاقی؛ پژوهشگر موظف است همواره نحوۀ رعایت مسائل اخلاقی را در تمام گزارش‌های پژوهشی، مقالات، پایان‌نامه‌ها و...، به طور آشکار مشخص نماید.

 

فصل ششم: رفتارهای سوءپژوهشی

24) جعل داده‌ها؛[15] عبارت است از گزارش مطالب غیرواقعی و ارائۀ داده‌ها یا نتیجه‌های ساختگی به عنوان نتیجه‌های آزمایشگاهی، مطالعات تجربی و یا یافته‌های شخصی. مانند:

- ارائۀ نتیجه‌های ساختگی به عنوان نتیجه‌های آزمایش یا خروجی نرم افزار.

- جابه‌جا کردن نتیجه‌های یک بررسی با نتیجه‌های بررسی دیگر.

25) تحریف داده‌ها؛[16] منظور از تحریف داده‌ها آن است که ثبت و ارائۀ نتیجه‌های پژوهشی به نحوی باشد که مواد پژوهش، وسیله‌ها و ابزار، یا فرایند جمع‌آوری داده‌ها دستکاری شود، یا داده‌ای حذف یا تغییر یابد و نتیجۀ پژوهش در راستای اهداف خاص دنبال شود. مانند:

- ارائۀ مراحل آزمایشگاهی یا فرایندهای غیرواقعی تحلیل، برای رسیدن به نتیجه‌هایی که در مقاله داده شده است.

- دست‌کاری نتیجه‌های به دست آمده از شبیه‌سازی یا آزمایش‌های تجربی.

- حذف بخشی از داده‌ها، نتیجه‌های آزمایشگاهی، یا بخشی از تحلیل‌های نظری که ارائۀ آنها، نتیجه‌های به دست آمده را مورد تردید قرار می‌دهد.

- استفاده از نرم‌افزارهای مختلف برای ایجاد تغییرهای موردنظر در شکل‌ها یا نمودارها.

- دست‌کاری شرایط آزمایشگاه برای رسیدن به نتیجه‌های دلخواه.

- خوش رنگ و آب جلوه دادن[17] یا بزرگ‌نمایی امور کوچک با هدفِ پنهان کردن واقعیات بزرگ‌تر.

26) سرقت علمی؛[18] شامل اقتباس نزدیکِ افکار و الفاظ نویسنده دیگر، تناظر یک به یک در بیان اندیشه‌ها و شباهت‌های ساختاری در نوشتار یا انتساب ایده‌ها، فرآیندها، نتیجه‌ها یا کلمه‌های دیگران به خود، بدون ارجاع مناسب است.

• ترجمۀ کل یا بخشی از آثار دیگران بدون کسب اجازه از مبادی ذیربط، و معرفی آن به عنوان یک پژوهش اصیل علمی، از مصادیق سرقت علمی است.

27) اجارۀ علمی؛ منظور از اجارۀ علمی این است که پژوهشگری به جای آنکه خود به انجام پژوهش بپردازد، افرادی را برای این منظور به کار گیرد و خودش در فعالیت پژوهشی چندان تلاش نکند، سپس، بعد از تحویل کار، با دخل و تصرف اندکی در پژوهش صورت گرفته، آن را به نام خود منتشر نماید.

28) تعارض منافع؛[19] مجموعه شرایطی که در آن تصمیم حرفه‌ای در مورد یک هدف اولیه (تعهد اصلی پژوهشگر به آزمودنی‌ها) تحت تأثیر یک منفعت ثانویه (مالی، اعتبار فردی، اعتبار دانشگاهی، شهرت و...) قرار می‌گیرد.

• ·     نویسنده مقاله باید منافع همۀ ذینفعان را به عنوان معتمدان آنها در نظر گیرد و هرگونه تعارض منافع را که از نگاه ذینفعان مختلف پوشیده است، در متن یا ذیل مقاله، به طور شفاف اعلام نماید.
• ·     نویسنده باید منابع تأمین هزینه‌های پژوهش و نگارش مقاله را به طور شفاف معرفی نماید و قرارداد میان او و حامی مالی پژوهش نباید به هیچ عنوان باعث منع اعلام تعارض منافع در مقاله باشد.

 

فصل هفتم: استناد

29) ارجاع و استناد[20] به منابع مورد استفاده؛ پژوهشگر موظف است در صورت استفادۀ مستقیم یا غیرمستقیم از آثار دیگران،[21] به آنها استناد نماید.

 

•  هنگامی که عین سخنان یا نوشته‌های یک پژوهشگر مورد استفاده قرار می‌گیرد، باید از استانداردهای نشان‌دهندۀ نقل قولِ مستقیم[22] استفاده شود.
•  استفاده از اَشکال، جداول و پرسشنامۀ تدوین شده توسط دیگران، در مقاله یا گزارش پژوهشی خود، مستلزم ارجاع به متن اصلی و اجازۀ کتبی از مالک معنوی آن است.

30) بازگفت[23] و بازنویسی؛ پژوهشگر موظف است زمانی که اطلاعاتی را از منبعی همراه با حفظِ معنی اصلی متن و منظور نویسنده، با استفاده از واژه‌های خود، نقل می‌کند، به منبع اصلی آن، ارجاع دهد.

31) استناد به منابع معتبر؛ مجلۀ مورد استفاده، سایتِ حامی مقاله و نویسندۀ مقاله، باید موثق و معتبر باشند و نباید از منابع مشکوک یا فاقد اعتبار علمی، استفاده یا به آنها استناد کرد.

32) ارجاع و استناد مطابق با استانداردهای بین‌المللی؛ نویسنده در ارجاع‌دهی باید از یکی از استانداردهای کتاب شناختی[24] استفاده نماید.

•  در صورت استفاده از منابع و آثار الکترونیکی نیز باید کلیۀ موازین اخلاقی مرتبط با منابع و آثار چاپی رعایت گردد.

 

فصل هشتم: مالکیت معنوی[25] و مسئولیت پژوهش انجام شده

33) شرایط نویسندۀ پژوهش؛ شخصی نویسنده (یا یکی از نویسندگان) پژوهش (طرح پژوهشی، مقاله، کتاب و...) خواهد بود که دست‌کم مشمول یکی از موارد زیر باشد:

1. سهم قابل توجهی در: الف) ارائۀ ایدۀ پژوهشی یا طراحی مطالعه، ب) جمع‌آوری داده‌ها، ج) تحلیل و تفسیر داشته باشد.

2. در نوشتن پیش‌نویس مقاله و اصل آن، یا مرور نقّادانۀ آن، که منجر به اصلاح محتوای علمی مقاله می‌گردد، نقش داشته باشد.

3. مقالۀ نهایی را مطالعه و تأیید کرده باشد.

•  فردی که بیشترین سهم را در انجام پژوهش داشته است، نویسندۀ اول خواهد بود.
•  نام تمامی اشخاصی که معیارهای نویسندگی مقاله را دارند باید به عنوان نویسنده، در بخش نویسندگان مقاله آورده شود، حتی اگر همکاری آنها با آن مرکز یا تیم پژوهشی، به هر علتی، قطع شده باشد.
•  از تعیین مؤلف افتخاری (فرد یا افرادی که هیچ گونه نقشی در جنبه‌های علمیِ پژوهش نداشته‌اند) و حذف مؤلف حقیقی (فرد یا افرادی که نقش بسزایی در جنبه‌های علمیِ پژوهش داشته‌اند)، باید خودداری شود.

34) مسئولیت نویسندگان مقاله دربارۀ محتوای مقاله؛ تمامی نویسندگان باید مسئولیت محتوای مقاله دربارۀ نکاتِ زیر را بپذیرند:

1. صحت مطالب مندرج در مقاله.

2. پای‌بندی به راهنماهای اخلاق در پژوهش.

•  توافق در مورد ترتیب اسامی باید براساس سهم هر یک از نویسندگان در نگارش مقاله و مشارکت خلاقانۀ آنها باشد، نه براساس جایگاه یا سوابق افراد.

35) وظایف نویسندۀ مسئول؛[26] نویسندۀ مسئول، کسی است که مسئولیت گروه پژوهشی و صحت کل پژوهش را می‌پذیرد؛ و همچنین، از سوی سایر نویسندگان، مسئولیت مکاتبات و پاسخ‌گویی به ابهامات و ایرادات مطرح شده در مورد مقاله، و انتقال نظرات و مکاتبات مهم به سایر نویسندگان و تنظیم روابط بین آنها را بر عهده می‌گیرد.

36) سپاسگزاری؛[27] نام کلیۀ افرادی که در اجرای پژوهش، مساعدتی مبذول داشته‌اند اما، معیارهای درج نام در بخش نویسندگان مقاله را ندارند، در بخش سپاسگزاری، با ذکر نوع مشارکت، آورده می‌شود.

• ·   کسی که به چند سؤال تخصصی پژوهشگر پاسخ داده است، نباید انتظار داشته باشد جزء نویسندگان باشد، بلکه باید از او سپاسگزاری شود.
• ·   اگر در هنگام مشورت با فردی، مسیر پژوهش تغییر کند و نتیجه‌های مهمی از پیشنهادهای وی به دست آید، ذکر نام او به عنوان نویسندۀ مقاله یا گزارش بلامانع است.

37) انتساب غیرواقعی (جعلی) به مؤسسه، مرکز یا گروه آموزشی‌ای که نقشی در اصل پژوهش مربوطه یا در فعالیت حرفه‌ای فرد نویسنده ندارد، غیرمجاز است.

38) در مقالات مستخرَج از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری، به ترتیب، اسم دانشجو، استاد(ان) راهنما و استاد(ان) مشاور آورده می‌شود.

39) استاد راهنما یا سرپرست پژوهش در هر شرایطی باید پاسخگوی درستی و نادرستی مندرجات پژوهش باشد. خواه مستقیماً در پژوهش مشارکت داشته باشد و خواه به دلایلی قادر به نظارت دقیق بر پژوهش و انتشار نتایج آن نبوده باشد.

• ·   اگر پژوهشگر بدون هیچ تلاشی برای اطلاع‌رسانی به استاد راهنما یا سرپرست گروه پژوهشی، مطلبی را به نام او منتشر کند، تمام مسئولیت بر دوش پژوهشگر است و پس از آن، استاد راهنما یا سرپرست گروه پژوهشی، باید ضمن اقدام قانونی، در اسرع وقت اطلاع‌رسانی نماید.

 

فصل نهم: ضوابط انتشار

40) تدوین و نشر نتایج؛ پژوهشگر موظف است در تمام مراحل انجام پژوهش، یافته‌های پژوهش و روش‌های به کار گرفته شده برای گردآوری و تحلیل آنها را به نحو روشن و شفاف، ساده، معنی‌دار[28] و قابل استفادۀ دیگران تدوین کند و انتشار دهد.

41) ارسال موازی؛ ارسال همزمان یک مقاله، جهت بررسی و چاپ در دو یا چند مجلۀ چاپی یا الکترونیکی مجاز نمی‌باشد.

42) ارسال مجدد؛[29] ارسال مجدد یک مقالۀ چاپ شده در نشریۀ چاپی یا الکترونیکی به یک مجلۀ دیگر جهت بررسی و چاپ غیرمجاز است.

•  چنان‌چه نویسندۀ مقاله‌ای که در یک نشریه در دست بررسی برای انتشار است، تصمیم بگیرد، به هر دلیلی، آن مقاله را برای نشریۀ دیگری ارسال نماید، باید ابتدا انصراف خود را از انتشار مقاله، به صورت کتبی به نشریۀ اول اعلام نماید. این کار، حداکثر تا پیش از اعلام پذیرش مقاله برای انتشار در نشریۀ اول امکان‌پذیر است.
•  چنان‌چه نتایج یک پژوهش به صورت خلاصه در مجموعه مقالات یک کنفرانس علمی به چاپ رسیده باشد، ارسال آن، جهت بررسی و چاپ به صورت کامل در یک مجله، بلامانع است.

43) انتشار همپوشان؛[30] پژوهشگر مجاز نیست، داده‌های مقالۀ پیشین خود را با اندکی تغییر در متن، در مقاله‌ای با عنوان جدید به چاپ رساند.

•  تکرار قسمت‌هایی از بخش مواد و روش‌ها در مقالات بعدیِ همان نویسنده(گان)، در صورت ضرورت، بلامانع است، اما در هر حال ذکر مرجع لازم می‌باشد.

 

44) انتشار تکه‌ای؛[31] در صورتی که نتایج پژوهش در یک مقاله به صورت یکپارچه قابل انتشار باشد، پژوهشگر مجاز نیست آن نتایج را در چند بخش جداگانه و در چند مقاله مستقل به چاپ برساند.

منابع:

- آرامش، کیارش (1388) پیش‌نویس راهنمای کشوری اخلاق در انتشار آثار پژوهشی علوم پزشکی، معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.

- تابعی، سیدضیاءالدین؛ محمودیان، فرزاد (1386) اخلاق در پژوهشگری، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال دوم، شماره‌های 1 و 2.

- توکلی، محمدجواد (1388) اقتصاد پژوهش؛ آسیب‌شناسی معادلات اقتصادی حاکم بر بازار پژوهش، پژوهش، سال اول، شماره دوم.

- حق‌شناس، محمد؛ ذاکری، سیدمحمدحسین (1387) جستجوی مفاهیم اخلاقی زیست محیطی در آموزه‌های اسلامی، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال سوم، شماره‌های 1و 2.

- حکیم‌باشی، حسن (1384) آسیب‌شناسی مقاله‌نویسی و پژوهش در مطبوعات دینی، فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره 24.

- خاکی‌صدیق، علی (1389) مقدمه‌ای بر اخلاق پژوهش و اخلاق نویسندگی، چاپ اول، انتشارات دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی، تهران.

- خالقی، نرگس (1387) اخلاق پژوهش در حوزۀ علوم اجتماعی، فصلنامه اخلاق در علوم فناوری، سال سوم، شماره 1 و 2.

- شریفی، احمدحسین (1388) اخلاق پژوهشگران: بحثی دربارۀ نقش پارسایی در پژوهش، پژوهش سال اول، شماره دوم.

- شعبانی‌ورکی، بختیار (1385) منطق پژوهش در علوم تربیتی و اجتماعی: جهت‌گیری نوین، چاپ اول، انتشارات به نشر، مشهد.

- عابدی سروستانی، احمد؛ شاه‌ولی، منصور (1388) نقش ترویج کشاورزی در ارتقاء اخلاق زیست محیطی کشاورزان، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال چهارم، شماره‌های 1 و 2.

- عزیزی، فریدون؛ اعتمادی، آرش (1384) تعهدات اخلاق نویسندگان مقالات، مجله پژوهش در پزشکی، سال 29، شماره 2.

- فراستخواه، مقصود (1385) اخلاق علمی رمز ارتقای آموزش عالی، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، شماره 1.

- فرامرز قراملکی، احد (1383) خاستگاه اخلاق پژوهش، آینه میراث، دورۀ جدید، شماره 27.

- فلیک، اووه (1387) درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمۀ هادی جلیلی، چاپ اول، نشر نی، تهران.

- قانعی، مصطفی و همکاران (1387) مدیریت اجرایی اخلاق در پژوهش‌های علوم پزشکی: نتایج یک کارگاه، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، 1 (1): 16- 5.

- گال، مردیت؛ بورگ، والتر؛ گال، جویس (1384) روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روانشناسی، ترجمه احمدرضا نصر و همکاران، جلد اول، چاپ دوم، انتشارات سمت، تهران.

- لشکربلوکی، مجتبی (1387) چارچوب تدوین ارزش‌ها و اخلاق حرفه‌ای پژوهش‌های علمی و فناوری، فصلنامۀ اخلاق در علوم و فنّاوری، سال سوم، شماره‌های 1 و 2.

- مبشر، مینا؛ موسوی، فاطمه؛ نخعی، نوذر؛ شیبانی، وحید (1385) بررسی رعایت اخلاق در پژوهش بر حیوانات آزمایشگاهی به روش کیفی، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، پیوست شماره 1.

- محمودی، علی (1386) نگرش فلسفی بر اخلاق در پژوهش، فصلنامه دانشگاه اسلامی، سال یازدهم، شماره 4.

- ودادهیر، ابوعلی؛ فرهود، داریوش؛ قاضی طباطبایی، محمود، توسلی، غلامعباس (1387) معیارهای رفتار اخلاقی در انجام کار عملی (تأملی بر جامعه‌شناسی اخلاق در علم- فن‌آوری مرتن و رزنیک)، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال سوم، شماره‌های 3 و 4.

- Boulton, M., Brown, N., Lewis, G., & Webster, A. (2004). Implementing the ESRC Research Ethics Framework: The Case for Research Ethics Committees: York: SATSU, University of York and School of Social Sciences and Law, Oxford Brookes University.

www.gold.ac.uk/media/ESRC_Re_Ethics_Frame_tcm6-11291.pdf

- Buchanan, E. A., & Hvizdak, E. E. (2009). Online survey tools: Ethical and methodologiEthics, 4(2), 37-48.

- chakladar, A., Eckstein, S., & White, S. M. (2011). Paper use in research ethics applications and study conduct. Clinical Medicine, Journal of the Royal College of Physicians, 11(1), 44-47.

- chaudhury, Neelam and Kumar, Nandini K. (2006) ETHICAL GUIDELINES FOR BIOMEDICAL RESEARCH ON HUMAN PARTICIPANTS, INDIAN COUNCIL OF MEDICAL RESEARCH, NEW DELHI, Published by: Director-General, New Delhi 110 029, www.icmr.nic.in.

- Connolly, Paul (2003) Ethical Principles for Researching Vulnerable Groups, University of Ulster, Commissioned by the Office of the rience in Human Research Ethics. Journal of Academic Ethics, 7(1), 27-31.

Ferguson, K., Masur, S., Olson, L., Ramirez, J., Robyn, First Minister and Deputy First Minister.

- Davey, K. G. (2009). Reflections on My Experience in Human Research Ethics. Journal of Academic Ethics, 7(1), 27-31.

- Ferguson, K., Masur, S., Olson, L., Ramirez, J., Robyn, E., &Schmaling, K. (2007). Enhancing the culture of research ethics on university campuses. Journal of Academic Ethics, 5(2), 189-198.

- Guidelines for Ethical Research in Australian Indigenous Studies, Published by the Australian Institute of Aboriginal and Torres Strait Islander Studies, (2011) www.aiatsis.gov.au

- Hebert, P. C., & Fergusson, D. A. (2010). Are we keeping research participants safe enough? Canadian Medical Association Journal, 182(10), E428.

- Horner, J., & Minifie, F. D. (2011). Research (RCR)--Historical and Ethics I: Responsible Conduct of Research

(RCR)--Historical and Contemporary Issues Pertaining to Human and Animal Experimentation. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 54(1), S303.

- Januszewski, A., Nichols, R., & Yeaman, A. R. J. (2001). Philosophy, methodology, and research ethics Tech Trends, 45(1), 24-27.

- Macfarlane, B., & Saitoh, Y. (2008). Research Ethics in Japanese Higher Education: Faculty Attitudes and Cultural Mediation. Journal of Academic Ethics, 6(3), 181-195.

- Paul, H. (2009). Research ethics review: Do it once and do it well. CMAJ: Canadian Medical Association Journal, 180(6), 597.